Triết học không chỉ giới hạn trong những buổi thảo luận trên lớp hay những cuốn sách dày cộp. Nó len lỏi vào nghệ thuật, văn học và cả… anime. Dù hoạt hình Nhật Bản có vẻ là một phương tiện khó tin để khám phá chủ nghĩa hiện sinh hay đạo đức, nhưng một số series thực sự đi sâu vào các câu hỏi triết học với độ sâu sắc và tinh tế đáng kinh ngạc.
Với những người từng học triết học và quen thuộc với truyền thống phương Tây, anime mang đến những góc nhìn mới mẻ về các khái niệm quen thuộc. Ảnh hưởng triết học phương Đông hòa quyện với ý tưởng phương Tây, tạo nên những câu chuyện không chỉ giải trí mà còn thách thức các giả định, thể hiện tinh thần truy vấn triết học qua nhân vật, thế giới và các xung đột.
Thay vì đưa ra những câu trả lời đơn giản, những bộ anime triết lý này tạo ra không gian để người xem đối diện với các câu hỏi phức tạp thông qua những câu chuyện đầy biến động và phong cách hình ảnh độc đáo.
Serial Experiments Lain
Ý Thức Số và Thực Tại
Serial Experiments Lain
Serial Experiments Lain kể về một nữ sinh tuổi teen sống ẩn dật, nhận được một email từ người bạn học vừa mới tự sát. Điều này châm ngòi cho hành trình của cô bé vào “The Wired”, một mạng lưới truyền thông toàn cầu ngày càng hòa lẫn với thực tại vật lý.
Series này khám phá danh tính trong kỷ nguyên số với cái nhìn tiên tri đáng kinh ngạc, nhất là khi nó được phát sóng vào năm 1998. Ý thức của Lain phân mảnh và nhân lên trong không gian số, thách thức các quan niệm cố định về bản thân.
Bộ phim trực tiếp đặt ra các câu hỏi mà các nhà hiện tượng học và triết gia tâm trí sẽ rất hứng thú: Ý thức là gì? Bản ngã có thể tồn tại đồng thời trên nhiều thực tại không? Các giao diện công nghệ định hình nhận thức như thế nào?
Với lời thoại ít ỏi và hình ảnh như mơ, Lain tạo ra sự mất phương hướng, phục vụ cho quá trình truy vấn triết học của nó. Câu chuyện cố tình chống lại sự giải thích rõ ràng, thay vào đó xây dựng một thí nghiệm tư tưởng về kết nối và sự hiện thân, vẫn còn phù hợp trong thế giới ảo ngày nay.
Ghost in the Shell
Hiện Thân và Nhân Loại Công Nghệ
Ghost in the Shell
Trong thế giới của Ghost in the Shell, ý thức con người có thể được chuyển đổi giữa cơ thể sinh học và máy móc. Thiếu tá Motoko Kusanagi điều tra một hacker bí ẩn được gọi là Puppet Master. Cơ thể và bộ não được tăng cường bởi công nghệ của cô đặt ra câu hỏi về những gì còn lại của nhân tính cô.
Bộ phim năm 1995 và series phụ Stand Alone Complex trực tiếp đề cập đến các khái niệm triết học tâm trí, bao gồm nghịch lý con tàu Theseus và nhị nguyên luận Descartes.
Khi các nhân vật thay thế các bộ phận cơ thể và sửa đổi ký ức, họ đối mặt với câu hỏi liệu ý thức có cần sự liên tục hay bản ngã vẫn tồn tại qua sự biến đổi triệt để.
Ghost in the Shell xuất sắc ở chỗ nó lồng ghép các câu hỏi triết học vào chính thế giới của mình thay vì chỉ thảo luận về chúng. Series này trình bày các nhân vật vật lộn với hậu quả cụ thể của các vấn đề trừu tượng: Ý thức có cần nền tảng sinh học không? Trí tuệ nhân tạo có thể đạt được bản ngã không? Ký ức xây dựng danh tính như thế nào khi chính ký ức có thể trở nên không đáng tin cậy?
Neon Genesis Evangelion
Chủ Nghĩa Hiện Sinh và Nan Đề Nhím
Neon Genesis Evangelion
Thoạt nhìn, Evangelion có vẻ là một series mecha về những thiếu niên điều khiển robot sinh học để chống lại các thực thể bí ẩn gọi là Angels. Trên thực tế, nó là một cuộc khám phá về trầm cảm hiện sinh, rào cản giữa các cá nhân và sự cần thiết đầy đau đớn của kết nối con người.
Đạo diễn Hideaki Anno rõ ràng đưa các khái niệm từ Kierkegaard, Schopenhauer và Sartre vào tác phẩm. Series này khám phá nan đề nhím của Schopenhauer một cách trực quan và theo chủ đề: con người cần sự gần gũi nhưng lại sợ nỗi đau của sự thân mật, được thể hiện bằng các trường AT (AT fields) ngăn cách các sinh vật.
Các nhân vật đấu tranh với các câu hỏi hiện sinh về mục đích trong một vũ trụ dường như vô nghĩa trong khi tìm kiếm các kết nối chân thực bất chấp sự đau khổ không thể tránh khỏi.
Thông qua hình ảnh siêu thực và kỹ thuật hoạt hình được “giải cấu trúc”, series tạo ra một thí nghiệm hiện tượng học buộc người xem đối mặt với các câu hỏi về danh tính cá nhân đối lập với ý thức tập thể.
Paranoia Agent
Ảo Tưởng Tập Thể và Trách Nhiệm
Paranoia Agent
Được tạo ra bởi bậc thầy thriller tâm lý Satoshi Kon, Paranoia Agent bắt đầu với một nhân viên văn phòng tuyên bố bị tấn công bởi một nhân vật bí ẩn được gọi là “Lil’ Slugger”. Khi các vụ tấn công tương tự lan rộng khắp Tokyo, các thám tử phát hiện ra sự liên kết giữa các nạn nhân, cho thấy điều gì đó vượt xa một vụ tấn công đơn giản.
Paranoia Agent hoạt động như một bình luận mở rộng về trách nhiệm xã hội, việc tìm người thế tội và sự tự lừa dối cố ý. Các nạn nhân thường cảm thấy nhẹ nhõm sau khi bị tấn công, như thể họ đã thoát khỏi khủng hoảng cá nhân nhờ sự can thiệp từ bên ngoài.
Điều này đặt ra những câu hỏi mà các triết gia từ Nietzsche đến Sartre sẽ nhận ra: Làm thế nào chúng ta xây dựng những câu chuyện dễ chịu để tránh đối mặt với thực tại? Chúng ta có thể ủy thác trách nhiệm cho các lựa chọn của mình không?
Paranoia Agent thách thức người xem xem xét cách các xã hội cùng nhau tạo ra ảo tưởng và chỉ định những người thế tội để duy trì sự cân bằng. Hình ảnh siêu thực và cấu trúc kể chuyện của nó phản ánh quá trình truy vấn triết học, nơi thực tại ngày càng bị bóp méo khi các nhân vật từ chối đối mặt với những sự thật không thoải mái.
Ergo Proxy
Danh Tính và Hậu Nhân Loại
Ergo Proxy
Lấy bối cảnh một thế giới hậu tận thế, nơi con người sống trong các thành phố mái vòm cùng với các android gọi là AutoReivs, Ergo Proxy xoay quanh Re-l Mayer khi cô điều tra các vụ chết bí ẩn liên quan đến các sinh vật gọi là Proxies. Câu chuyện của cô dẫn đến những khám phá về bản chất và mục đích thực sự của nền văn minh nhân loại.
Series này trực tiếp đề cập đến triết học, tham chiếu Descartes và có những tập được cấu trúc như các thí nghiệm tư tưởng triết học. Nó khám phá ý thức thông qua các AutoReivs, những cỗ máy phát triển khả năng tự nhận thức nhờ một loại virus gọi là “Cogito” (một tham chiếu trực tiếp đến Descartes).
Các nhân vật đặt câu hỏi liệu các sinh vật được tạo ra một cách nhân tạo có xứng đáng được xem xét về mặt đạo đức hay không và liệu mối quan hệ giữa người tạo và tạo vật có thiết lập trách nhiệm đạo đức hay không.
Mối quan hệ giữa con người và môi trường trở thành trung tâm của cuộc điều tra. Không giống như các anime dễ tiếp cận hơn, nó đòi hỏi sự tham gia trí tuệ chủ động, thưởng cho người xem một cuộc suy ngẫm phức tạp về mục đích và danh tính trong bối cảnh hậu nhân loại.
Psycho-Pass
Đạo Đức Vị Lợi và Tự Do
Psycho-Pass-1
Trong một xã hội tương lai, Hệ thống Sibyl đo lường trạng thái tâm lý của công dân để dự đoán hành vi phạm tội trước khi nó xảy ra. Các Enforcers bắt giữ những tội phạm tiềm năng dựa trên kết quả này, tạo ra một xã hội có tội phạm tối thiểu nhưng tự do đáng ngờ.
Thanh tra tân binh Akane Tsunemori là một người tham gia vào hệ thống này, đồng thời đặt câu hỏi về nền tảng của nó. Thông qua nhân vật chính, Psycho-Pass trực tiếp đối chiếu đạo đức vị lợi với quyền cá nhân thông qua tiền đề phản địa đàng của nó.
Liệu việc hy sinh quyền riêng tư và quyền tự chủ có được biện minh nếu nó tối đa hóa phúc lợi tập thể? Các nhân vật đại diện cho các lập trường triết học khác nhau: một số chấp nhận an ninh hơn tự do, trong khi những người khác từ chối hệ thống bất chấp việc gây ra hỗn loạn và đau khổ.
Psycho-Pass xuất sắc bởi nó từ chối đưa ra những câu trả lời đơn giản cho các câu hỏi trung tâm của mình. Hệ thống Sibyl, dù áp bức, rõ ràng ngăn chặn đau khổ. Những người chiến đấu chống lại nó gây ra cái chết và sự bất ổn dù có ý định cao đẹp.
Texhnolyze
Chủ Nghĩa Hư Vô và Mục Đích Con Người
Texhnolyze
Trong thành phố ngầm Lux, một võ sĩ quyền anh tên là Ichise nhận được các chi giả robot thử nghiệm sau khi mất chân tay trong một trận đấu. Câu chuyện của anh xen kẽ với các cuộc đấu tranh quyền lực giữa các tổ chức tội phạm, một giáo phái sống trên mặt đất và những sinh vật bí ẩn đang tiến hóa vượt ra ngoài nhân loại.
Texhnolyze trình bày một trong những cuộc khám phá chủ nghĩa hư vô và chủ nghĩa siêu nhân loại (transhumanism) không khoan nhượng nhất trong anime. Series này tạo ra một thế giới nơi ý nghĩa dường như vắng bóng, với các nhân vật vật lộn để tạo ra mục đích trong hoàn cảnh chống lại đạo đức thông thường.
Trong khi các nhân vật tăng cường cơ thể bằng công nghệ, các câu hỏi xuất hiện về những phẩm chất con người thiết yếu nào có thể tồn tại sau sự biến đổi công nghệ.
Texhnolyze hoàn toàn tập trung vào việc khám phá một thế giới nơi các nguồn mục đích truyền thống đã sụp đổ. Lời thoại ít ỏi, nhịp độ chậm rãi và miêu tả thẳng thừng về sự phi nhân hóa tạo ra một trải nghiệm vượt xa sự tham gia trí tuệ đơn thuần.
Kino’s Journey
Thuyết Tương Đối Đạo Đức Qua Đôi Mắt Người Quan Sát
Kino
Kino, một lữ khách trầm tĩnh, du hành qua các quốc gia khác nhau với cấu trúc xã hội và triết lý đặc trưng, không bao giờ ở lại quá ba ngày tại bất kỳ địa điểm nào. Mỗi xã hội đại diện cho một thí nghiệm tư tưởng về cách con người có thể tổ chức bản thân xung quanh các giá trị và niềm tin khác nhau.
Kino gặp gỡ các xã hội từ một vùng đất nơi giết người là hợp pháp đến một quốc gia nơi luật đa số quyết định sự thật khách quan. Thông qua những cuộc gặp gỡ này, series hỏi liệu các khung khổ đạo đức có được xác định bởi văn hóa hay có những nguyên tắc đạo đức phổ quát tồn tại.
Điều làm cho Kino’s Journey đặc biệt về mặt triết học là cam kết quan sát mà không phán xét. Kino hiếm khi can thiệp vào các xã hội ghé thăm, thay vào đó chứng kiến những mâu thuẫn nội tại và sự sụp đổ đôi khi của chúng.
Lập trường này tìm kiếm sự hiểu biết trước khi đánh giá, nhận ra sự phức tạp và thừa nhận rằng ngay cả các hệ thống rối loạn chức năng cũng chứa đựng logic nội tại đáng được xem xét.
